Ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’...

Δημήτρης Τριάντος   Αφιέρωμα 1821-2021, (μέρος 10), σαν σήμερα 10 Απριλίου, ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’. Η κριτική για την...

Δημήτρης Τριάντος 

Αφιέρωμα 1821-2021, (μέρος 10), σαν σήμερα 10 Απριλίου, ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’. Η κριτική για την στάση της Εκκλησίας αφορά κυρίως το Πατριαρχείο και όχι στο σύνολο της και εννοείται η όποια κριτική δεν έχει σχέση με την χριστιανική πίστη γενικότερα, αλλά την Εκκλησία ως διοικητικό θεσμό.
Όταν ο Σουλτάνος Σελίμ Α’ θέλησε να εξισλαμίσει όλους τους Χριστιανούς της Αυτοκρατορίας, ο Πατριάρχης Θεόληπτος Α’ εμφάνισε 3 αιωνόβιους Γενίτσαρους που ορκίστηκαν ότι ήταν παρόντες όταν ο Μωάμεθ ο Πορθητής επέτρεψε στους Χριστιανούς να κρατήσουν την πίστη τους, αρκεί να ήταν νομιμόφρονες. Το Πατριαρχείο νομιμοποίησε τον νέο Οθωμανό ηγεμόνα των Χριστιανών ως επιβεβλημένο «Θεόθεν», η κατάκτηση τιμωρία για την ένωση που επιχειρήθηκε με τους Καθολικούς, κάθε σκέψη επανάστασης ενάντια στην θεική βούληση, η συνεργασία με τον Σουλτάνο ο μόνος τρόπος επιβίωσης του Γένους.
«Ζήτω ο Γαληνότατος και Κραταιότατος ημών ΑΝΑΞ, η Κορωνίς των προκατόχων αυτού μεγάλων Βασιλέων• ο ακριβής φύλαξ της Δικαιοσύνης και της Επιεικείας• ο ευσπλαχνικώτατος και ηρωικότατος ΣΟΥΛΤΑΝ ΜΑΧΜΟΥΤ Β’. Είη το Κράτος αυτού διαιωνίζον, και θριαμβεύον κατά πάντων των εναντίων». Ο επόπτης του Οικουμενικού Πατριαρχείου Ιλαρίων Κρης. Εν Κωνστανινουπόλει (1820) – Εν τω του Γένους Ελληνικώ Τυπογραφείω.
Η πιο ηχηρή κριτική, η περίφημη αποκήρυξη της Επανάστασης και ο αφορισμός του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Όμως όσοι δικαιολογούν την κίνηση του Πατριαρχείου έχουν κάποια επιχειρήματα. Ο περιώνυμος αφορισμός από τυπική εκκλησιαστική θεώρηση δεν έστεκε κάτι που έγινε εν γνώσει του συντάκτου του κειμένου και των υπογραψάντων αυτό. Ένας γνήσιος αφορισμός προϋποθέτει κλήτευση σε Σύνοδο (κάτι που δεν έγινε) και για να είναι «τελεστός», θα πρέπει το κείμενο του να είναι διατυπωμένο σε έγκλιση οριστική και όχι δυνητική ή ευχετική (“αφωρισμένοι υπάρχειεν”). Την απόφαση την πήρε Κληρικολαϊκή Συνέλευση που αποτελείτο από 72 Ρωμιούς της Πόλης, οι Αρχιερείς ήταν μειοψηφία, 23 (2 Πατριάρχες και 21 Αρχιερείς), οι υπόλοιποι 49 ήταν λαϊκοί, ανάμεσα τους, ο πρώην ηγεμόνας της Βλαχίας, ο μεγάλος διερμηνέας της Πύλης, ο διερμηνέας του στόλου, Έλληνες μεγαλέμποροι, αρχιτεχνίτες, προϊστάμενοι των συντεχνιών κλπ. Αν ήταν προδότες οι Αρχιερείς, τότε όλοι προδότες, ήταν ? όχι βέβαια, η απόφαση πάρθηκε για να διασωθούν οι Ρωμιοί της Πόλης από βέβαιη σφαγή. Επιπλέον, η κήρυξη της Επαναστάσεως έγινε από τον Υψηλάντη την 24η Φεβρουαρίου 1821. Το “αφοριστικό” έγγραφο καθυστέρησε ένα ολόκληρο μήνα, ήτοι την 23 Μαρτίου 1821 και τότε δεν υπήρχαν ΜΜΕ να φθάσει η είδηση αυθυμερόν, η είδηση έφθασε μετά τις 25 Μαρτίου αφότου κηρύχθηκε η Επανάσταση και επομένως δεν επηρέασε τις εξελίξεις. Ο Γρηγόριος ο Ε’, από την Δημητσάνα, σε συνεχή επικοινωνία με τον ανιψιό του, Π. Π. Γερμανό και οι δυό μέλη της Φιλικής Εταιρείας, έτσι ο περίφημος αφορισμός όχι μόνο δεν πέτυχε κανένα σκοπό αλλά γέννησε και Εθνομάρτυρες. Από τους 23 Αρχιερείς που υπέγραψαν το “αφοριστικό” κείμενο, το ένα τρίτο (1/3) το πλήρωσαν με την ζωή τους.
Ας παραδεχτούμε ότι οι δικαιολογίες έχουν κάποια νομιμότητα, τι στο καλό κάνει, 7 χρόνια αργότερα, στις 20 Φεβρουαρίου 1828, τον Πατριάρχη Αγαθάγγελο Α΄ να στείλει 4 μητροπολίτες στον ελλαδικό χώρο για να πουν στους ραγιάδες ότι οι ξένοι σας κοροϊδεύουν μεταφέροντας συγχρόνως και τους όρους του Σουλτάνου!
«… οσάκις οι κάτοικοι έδωκαν ακρόασιν εις ξενικάς υποσχέσεις, ηπατήθησαν, και ότι ηθέλησαν ν’ αποπλανηθώσιν από τον δρόμον της υποταγής και της πίστεως εις την νόμιμον οθωμανικήν εξουσίαν την παρά του Θεού προστατευομένην, οι ξένοι ωφελήθησαν από την πλάνην ταύτην, και η αστόχαστος αύτη θυσία εγένετο χρήσιμος μόνο εις τα συμφέροντα των ξένων». Η προσφορά είχε και deadline: «Μη χάνετε την πολύτιμον ταύτην περίστασιν, την οποίαν μετά ταύτα θα ζητήσετε χωρίς να δυνηθήτε να την εύρητε». Και προσέξτε μιλάμε για τον Φεβρουάριο του 1828 , έχει δηλ. προηγηθεί, η Ναυμαχία του Ναυαρίνου, οι Τρεις Μεγάλες Δυνάμεις έχουν δώσει την ευλογία τους για την Ανεξαρτησία μας και περιμένεις τώρα ο Πατριάρχης μας ν’ ακολουθήσει τη φωνή της καρδιάς του. Αμ δε.
Από το Πατριαρχείο, πολλά πρόσωπα φάνηκαν ανάξια, ότι ως θεσμός είχε ηθικά απαξιωθεί είναι γεγονός. Μετά από κάποια χρονική στιγμή, η θέση του Πατριάρχη έβγαινε σε πλειστηριασμό, πλήρωναν τον Σουλτάνο με αντάλλαγμα την αναρρίχηση τους στον θρόνο! Το 1467, το χρηματικό ποσό που κατέβαλε ο Συμεών από την Τραπεζούντα για να γίνει Πατριάρχης ήταν 1.000 φλουριά, 150 χρόνια αργότερα το ποσό είχε ανέλθει σε 100.000 φλουριά. Αν κάποιος πλήρωνε περισσότερα, ο προηγούμενος κατέβαινε από τον θρόνο! Ο Γρηγόριος Ε' κατέβηκε από τον πατριαρχικό θρόνο δυο φορές το 1798 και το 1809, ήταν η τρίτη πατριαρχία του όταν απαγχονίστηκε! Η καλύτερη απόδειξη, από το 1453 έως το 1821, σε 368 χρόνια, έχουμε 136 Πατριάρχες, δηλαδή λιγότερο από 3 χρόνια για τον καθένα, ντροπής πράγματα!
Από το Πατριαρχείο, τις αποστάσεις τους δεν τις κράτησαν κάτι περίεργοι άθεοι, άθρησκοι κακοπροαίρετοι αλλά και το ίδιο το επίσημο κράτος! Ένα Πατριαρχείο που κατοικοεδρεύει στην πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας πώς μπορεί να εναρμονίσει τα συμφέροντά του με το νέο εθνικό κράτος. Έτσι, το 1833, η Εκκλησία της Ελλάδος διακηρύσσει την ανεξαρτησία της – το «αυτοκέφαλό» της – έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου, υποχρεώνοντάς το να την αποκηρύξει ως «σχισματική»; το σχίσμα κράτησε μέχρι το 1850. Η μόνη Εκκλησία που έχει αποκτήσει νόμιμα την Αυτοκεφαλία της (με Πατριαρχική Σύνοδο) είναι αυτή της Κύπρου, πρώτη τη τάξει στην εκκλησιαστική ιεραρχία έναντι όλων των άλλων Εκκλησιών!
Πρόσφατα, στη σειρά Lux Orbis, των εκδόσεων iWrite, συγκεντρώθηκαν για πρώτη φορά σε έναν τόμο εγκύκλιοι κι επιστολές του Πατριαρχείου μεταξύ 1798-1828, υπό τον γενικό τίτλο: «Η Μαύρη Βίβλος του 1821» που δεν αφήνουν περιθώρια παρερμηνείας ως προς την αρνητική του στάση απέναντι στην προετοιμασία και την έκρηξη της Επανάστασης. Εκκλησία του Χριστού είμαστε εγώ και εσείς και δεν υπάρχει λόγος να τους υπερασπιστούμε.
Όμως τόμο ολόκληρο φτιάχνεις και με την συμβολή του κλήρου στον Αγώνα, με καλέσματα για ελευθερία από κληρικούς από τους πρώτους κιόλας αιώνες της Οθωμανοκρατίας (πιο σωστό από το να λέμε Τουρκοκρατία), το έχουν κάνει άλλοι καλύτερα από εμένα και τι να πρωτοαναφέρεις σε μια ανάρτηση
Στις 5 Σεπτεμβρίου 1612 ο επίσκοπος Μάνης Νεόφυτος έστειλε επιστολή στον βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Γ΄, αποκαλώντας τον μεγαλοπρεπώς «Ρήγα Σπανίας και πάσης Ιντιας» και τον εξόρκιζε να απελευθερώσει την Μάνη από την τυραννία, είχε προηγηθεί η εξέγερση του Μητροπολίτη Τυρνάβου το 1595.
Αν ο Πατριάρχης Κων/πολεως ήταν διεφθαρμένος, ένας άλλος Πατριάρχης, ο Αλεξανδρείας Θεόφιλος Β΄ ( Παγκώστας), τον Οκτώβριο του 1819, όντας άρρωστος, πήγε στην Πάτμο για να αναρρώσει. Εκεί μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και στις 12 Απριλίου 1821, ύψωσε στο νησί τη σημαία της ανεξαρτησίας, εκφωνώντας φλογερό λόγο χωρίς να επιστρέψει ποτέ στην ασφάλεια του θρόνου του στην Αλεξάνδρεια, τον έπαυσαν από τα καθήκοντα του και παρέμεινε στο νησί έως τον θάνατό του!
Ο Επίσκοπος Ρωγών και Κοζύλης Ιωσήφ, αφού κήδεψε στο Μεσολόγγι τον Μάρκο Μπότσαρη και τον Λόρδο Βύρωνα είναι αυτός που στον περίβολο της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευούλας θα έπαιρνε την μεγάλη απόφαση για την Έξοδο, μεσάνυχτα Σαββάτου του Λαζάρου προς Κυριακή των Βαΐων ελπίζοντας στην εκ νεκρών Ανάσταση τους όπως ο Λάζαρος.
Ο Σαλώνων Ησαΐας έπεσε μαχόμενος κρατώντας τον Σταυρό στη μάχη της Αλαμάνας, μαζί του σκοτώνεται και ο αδελφός του, ο παπα-Γιάννης. Οι Τούρκοι, έκοψαν τα κεφάλια τους και τα απέθεσαν απέναντι από τον Διάκο, κατά τη διάρκεια της μαρτυρικής εκτέλεσής του με ανασκολοπισμό . Στη Μονή του Οσίου Λουκά σώζεται το Ευαγγέλιο που ακουμπούσε στο στήθος του και σε αυτό είχαν ορκιστεί ο Διάκος, ο Πανουργιάς και άλλοι δίνοντας τον όρκο της Φιλικής Εταιρείας.
Ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος μας πληροφορεί ότι από τους 200 Αρχιερείς που υπήρχαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, επισήμως καταγραμμένα έλαβαν ενεργά μέρος στον αγώνα οι 73!
Μέσα στο Οθωμανικό σύστημα, η ταυτότητα σου ήταν το θρήσκευμα σου, οι ραγιάδες μειονεκτούσαν ως Χριστιανοί πως λοιπόν μπορεί ο θρησκευτικός χαρακτήρας να απουσιάζει από την Επανάσταση τους. Αίμα χριστιανών χύθηκε και συγκίνησε όλη την Χριστιανική Ευρώπη σε Χίο και Μεσολόγγι. Αν αφαιρέσεις το θρησκευτικό πρόσημο και την συμβολή του κλήρου στον Αγώνα μιλάς για άλλη Επανάσταση, όχι την Ελληνική.
Οι ακραίες τοποθετήσεις, δεν ισχύουν, ούτε η Αγιοποίηση/Μυθοποίηση της συμβολής της Εκκλησίας ούτε η αποδόμηση της. Όλοι οι πρωταγωνιστές του Αγώνα του 21, είτε ως φυσικά πρόσωπα είτε ως θεσμοί ήταν γεμάτοι αντιφάσεις, οι σύγχρονοι ιστορικοί εκπλήσσονται από το πόσο πολυσύνθετη ήταν η όλη επαναστατική δοκιμασία.
Για να καταλάβουμε την σημασία των προσώπων και πόσο ανακριβείς είναι οι γενικεύσεις σκεφτείτε το εξής: Η Εκκλησία ως συντηρητικός θεσμός δεν έδειξε κανένα ενδιαφέρον για το κίνημα του Διαφωτισμού και τις νέες ιδέες (" μην υποκύπτεις στην αυθεντία, έχε το θάρρος της σκέψης του") και μόνο ως παραχώρηση και συμβιβασμό δέχθηκε τα εκάστοτε δεδομένα των επιστημών. Και όμως ο κύριος εκπρόσωπος του Διαφωτισμού σε όλη την ΝΑ Ευρώπη ήταν ένας ιερωμένος, ο Ευγένιος Βούλγαρης που λόγω της μετριοπάθειας του συμβίβασε τον Διαφωτισμό με την πίστη του. Πριν από αυτόν ο Μεθόδιος Ανθρακίτης και μετά ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο Θ. Βαμβακίδης, ο Ν. Βάμβας, ο Α. Γαζής, λαμπρά φωτισμένα μυαλά που έδωσαν μάχες και εντός της Εκκλησίας για τις ιδέες τους!
Στις 27 Μαρτίου του 1821, λαμβάνει χώρα στο Πατριαρχείο κρίσιμη σύνοδος της Ιεραρχίας για να μη μπουν οι φυσικές επιστήμες στα εκπαιδευτικά προγράμματα και να απομακρυνθούν οι διδάσκαλοι τους, με αντιπαράθεση συντηρητικών και προοδευτικών, οι μητροπολίτες Χαλκηδόνος και Θεσσαλονίκης επιτίθενται σφοδρά εναντίον του Κοραή, ο Γρηγόριος ο Ε’ κρατά μετριοπαθή θέση και ζητά να πέσουν οι τόνοι «παρακαλώ μην αναφέρεστε σε ονόματα», λίγες μέρες μετά θα βρει μαρτυρικό θάνατο!
Φωτο 1,2,3. Σαν σήμερα, μετά τη λειτουργία του Πάσχα του 10 Απριλίου 1821, ο Γρηγόριος ο Ε’ συνελήφθη, κηρύχθηκε έκπτωτος και το απόγευμα της ίδιας μέρας απαγχονίστηκε στην κεντρική πύλη του Πατριαρχείου, όπου παρέμεινε κρεμασμένος για τρεις ημέρες, εξευτελιζόμενος από τον όχλο. Από τότε η κεντρική πύλη παραμένει κλειστή (φωτο 3) και σφραγισμένη σε ένδειξη τιμής. Το σκήνωμα του στα 50χρονα της Επανάστασης, το 1871, μεταφέρθει από την Οδησσό στην Αθήνα και έκτοτε φυλάσσεται σε μαρμάρινη λάρνακα στο Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών (φωτο 2).
Φωτο 4. Αν πάτε στα Γιάννενα, στο Μουσείο Κέρινων Ομοιωμάτων του Βρέλλη, ανάμεσα στα εκθέματα και ο Μητροπολίτης Λάρισας Διονύσιος, ο επονομαζόμενος Φιλόσοφος λόγω της ευρυμάθειας του. Η περίπτωση του είναι η πλέον τραγική. Πήρε από ένα μοναχό προφητεία ότι κάποτε θα μπει στην Κων/πολη και για χάρη του ένας Βασιλιάς θα σηκωνόταν από τον θρόνο του! Το 1611 στα Γιάννενα οργάνωσε εξέργεση εναντίον των Τούρκων που όμως κατεπνίγει. Οι Τούρκοι τον έγδαραν ζωντανό, γέμισαν το δέρμα του με άχυρα και το περιέφεραν από πόλη σε πόλη. Η μακάβρια «ατραξιόν» κατέληξε στην πρωτεύουσα, στην Κων/πολη όπου έγινε δεκτή με ενθουσιασμό, περιφερόμενη από δρόμο σε δρόμο. Όταν περνούσε κάτω από το Σαράι, ο Σουλτάνος, ακούγοντας την οχλοβοή, για να δει περί τίνος επρόκειτο, σηκώθηκε από τον θρόνο του, η προφητεία επαληθεύτηκε!