Η συμμετοχή της Μακεδονίας στους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες ως τεκμήριο της ελληνικότητάς της

Εισήγηση της Κωνσταντίνας Γογγάκη,  Επίκουρη Καθηγήτρια Φιλοσοφίας του Αθλητισμού, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Η ...

Εισήγηση της Κωνσταντίνας Γογγάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια Φιλοσοφίας του Αθλητισμού, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Η συμμετοχή των βασιλέων Αλέξανδρου, Αρχέλαου και Φιλίππου Β΄

Μια από τις σημαντικές και αδιάψευστες ιστορικές μαρτυρίες περί της ελληνικότητας της Μακεδονίας είναι η συμμετοχή των βασιλέων της στους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες. Είναι γνωστή η απόφαση των αρχαίων Ελλήνων για αποκλειστική συμμετοχή των Ελλήνων στους αθλητικούς αγώνες, έχοντας μια αίσθηση ανωτερότητας έναντι των βαρβάρων - μη Ελλήνων - επισημαίνει ο Ευριπίδης.[1] Εξάλλου, είναι γνωστή και η αυστηρότητα με την οποία οι Ελλανοδίκες έκριναν την «ελληνικότητα» των υποψήφιων αθλητών και πόλεων. Έτσι, στους «Πανελλήνιους» αγώνες επέτρεπαν μόνο εκπροσώπους των ελληνικών πόλεων να συμμετάσχουν. Η παράδοση του αποκλεισμού των λεγόμενων βαρβάρων, μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και την εξάπλωση του ελληνισμού, ατόνησε, ωστόσο μέχρι τότε εξακολούθησε να τηρείται.

Υπάρχουν αξιόπιστες αρχαίες πηγές, που αναδεικνύουν τα παραπάνω ως δεδομένο. Η δημοτικότητα των Ολυμπιακών Αγώνων ήταν τέτοια, ώστε ευγενείς και βασιλείς έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για τους αγώνες και επεδίωξαν με ζήλο την Ολυμπιακή νίκη. Ανάμεσα σε αυτούς, επισημαίνει ο Ηρόδοτος,[2] ήταν και ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αλέξανδρος, πρόγονος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος πήρε μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες, αποδεικνύοντας πρώτα την ελληνικότητα της καταγωγής του. Όταν ορισμένοι εξέφρασαν κάποιες επιφυλάξεις, ο Αλέξανδρος υποστήριξε ότι ως απόγονος του Περδίκκα ήταν Έλληνας, με καταγωγή από το Άργος, καταγόμενος από τον Τήμενο, τον Ηρακλείδη κατακτητή τους Άργους.[3] Το επιχείρημα για την Αργεία του καταγωγή έγινε πλήρως αποδεκτό από τους Ελλανοδίκες, και αναγνωρίστηκε ως Έλληνας. Μπόρεσε αμέσως να πάρει μέρος στον αγώνα δρόμου, κατά τον οποίο τερμάτισε πρώτος. Οι περισσότεροι συγγραφείς και ιστορικοί, στη συνέχεια, μεταξύ των οποίων και ο Θουκυδίδης[4] συμφώνησαν με αυτήν την γενεαλογία.

Ένας άλλος βασιλιάς των Μακεδόνων, της Δυναστείας των Αργεαδών (: Ἀργεάδαι), ο Αρχέλαος, επιδιώκοντας μέσω των αγώνων την προβολή του, διεκδίκησε την Ολυμπιακή νίκη, και ανακηρύχτηκε νικητής στους ιππικούς αγώνες της Ολυμπίας.[5] Επίσης, ο πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Φίλιππος Β΄, συμμετείχε στα αγωνίσματα της αρματοδρομίας σε τρεις διαδοχικούς Ολυμπιακούς Αγώνες και ανακηρύχτηκε νικητής. Συγκεκριμένα, συμμετείχε κατά τους 106ους (356 π.Χ.), 107ους (352 π.Χ.) και 108ους (348 π.Χ.) Ολυμπιακούς Αγώνες στα ιππικά αγωνίσματα του κέλητος, του τέθριππου και της συνωρίδος αντίστοιχα. Η ανακήρυξη του Φιλίππου Β΄ σε Ολυμπιονίκη αύξησε σημαντικά όπως ήταν φυσικό το γόητρο και την πολιτική ισχύ του. Μία μάλιστα από τις παραπάνω νίκες του, το 356 π.Χ., συνέπεσε με την ημέρα γέννησης του γιού του.[6] Έτσι, την ώρα που γεννήθηκε ο Αλέξανδρος, υποστηρίζει ο Πλούταρχος, ήρθε και η αγγελία στον Φίλιππο ότι νίκησε στην Ολυμπία με άλογο ιππασίας: η δε Ολυμπίασιν ίππω κέλητι νενικηκέναι.

Η συμμετοχή στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Αρχέλαου, του Φιλίππου και γενικά των ευγενών και βασιλέων γινόταν συνήθως δια των εκπροσώπων τους. Οι νίκες στην αρματοδρομία επιτυγχάνονταν όχι με την προσωπική συμμετοχή τους ως αθλητών, αλλά με την εκπροσώπησή τους στους αγώνες δια των ηνιόχων τους, καθώς οι ίδιοι είχαν την οικονομική δυνατότητα της εκτροφής των ίππων στα ιπποτροφεία που διατηρούσαν.[7] Η δόξα που αποκόμιζε κανείς από τους αγώνες της Ολυμπίας έθελγε το ίδιο ιδιώτες και βασιλείς, κυρίως λόγω της μνημείωσης που εξασφάλιζε στον νικητή, καθώς του έδινε το δικαίωμα να στήσει τον ανδριάντα του εντός του χώρου της Ολυμπίας ή να κατασκευάσει εκεί το μνημείο του ή να αξιοποιήσει τη νίκη για τις πολιτικές του φιλοδοξίες. Η απόφαση, λ.χ., να κατασκευαστεί μέσα στην Άλτη το Φιλιππείον, ένα κυκλικό οικοδόμημα που αναγέρθηκε προς τιμήν του Φιλίππου μετά την ήττα των Ελλήνων στην μάχη της Χαιρωνείας,[8] θεωρήθηκε κάπως και ως δείγμα πολιτικής οικειοποίησης των αγώνων. «Στο οικοδόμημα αυτό βρίσκονται οι ανδριάντες του ίδιου του Φιλίππου, του πατέρα του Αμύντου και του γιου του Αλέξανδρου, που είναι χρυσελεφάντινοι, όπως άλλωστε είναι και της Ολυμπιάδας, της μητέρας του Αλέξανδρου», παρατηρεί ο Παυσανίας.[9] Επρόκειτο, ουσιαστικά, για το οικογενειακό τους μνημείο, το οποίο στήθηκε μέσα στον ιερό χώρο της Ολυμπίας, τακτική που ακολούθησαν και οι διάδοχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τις πλούσιες οικονομικές χορηγίες και τ’ αναθήματα στο Ιερό.

Υπάρχουν και άλλα περιστατικά που μαρτυρούν την συμμετοχή των Μακεδόνων βασιλέων στους Πανελλήνιους ιερούς αγώνες και τη στενή σύνδεσή τους με τις άλλες ελληνικές πόλεις. Η ανάδειξη της Μακεδονίας σε πανελλήνια δύναμη επέδρασε θετικά και στην Ολυμπία, προσφέροντας μια αίσθηση μεγαλείου.[10] Η συμμετοχή των Μακεδόνων βασιλέων έδωσε νέα ώθηση στους αγώνες.

Γιατί ο Μέγας Αλέξανδρος δεν έλαβε μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες;

Ο ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος δεν συμμετείχε στους Ολυμπιακούς Αγώνες.[11] Ο Αλέξανδρος, υποστηρίζει ο Πλούταρχος, σε αντίθεση με τον Φίλιππο τον πατέρα του που χάραζε στα νομίσματά του τις Ολυμπιακές νίκες των αρμάτων του, δεν αγαπούσε κάθε είδους δόξα,[12] ενώ και στον πατέρα του που του ζητούσε να τρέξει στο στάδιον στην Ολυμπία (επειδή διέθετε ταχύτητα) απάντησε: «Ναι, αν είχα βασιλείς ανταγωνιστές».[13] Κι εν γένει δεν φαινόταν ευνοϊκά διακείμενος προς τον αθλητισμό αυτό,[14] ίσως λόγω της τάσης επαγγελματισμού που είχε ήδη διαφανεί. Έτσι, ενώ καθιέρωσε τόσους αγώνες τραγωδών, αυλητών, κιθαρωδών, ραψωδών αλλά και κάθε είδους κυνηγιού και ραβδομαχίας, δεν έδειξε προθυμία να καθιερώσει είτε βραβείο πυγμαχίας, είτε παγκρατίου.[15] Ο ίδιος ο Αλέξανδρος, επιβεβαιώνει ο Πλούταρχος, διέθετε ξεχωριστά σωματικά προσόντα και αθλητικές ικανότητες,[16] και διοργάνωσε πολλούς και πλούσιους σε συμμετοχή αθλητών και σε διάθεση χρημάτων, αγώνες.[17] Τα τελευταία του λόγια πάντως, πριν πεθάνει, ήταν πως προέβλεπε οτι μεγάλοι επιτάφιοι αγώνες θα γίνουν γι’ αυτόν, από τους πρωτεύοντες (αρχηγούς) εκ των φίλων του.[18] Μια πρόρρηση, δηλαδή, για τον άμεσο αλληλοσπαραγμό πάνω από τον τάφο του για τον φιλόδοξο αγώνα της διαδοχής, ο οποίος διήρκεσε τουλάχιστον επί μια εικοσαετία.

Ως προς την προσωπικότητα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Δίων Χρυσόστομος, αντίθετα από τον Πλούταρχο, υποστηρίζει ότι αυτός ήταν ‘στον υπέρτατο βαθμό εραστής της δόξας’.[19] Ο Αλέξανδρος δεν θεωρούσε κανέναν άξιο να τον συναγωνιστεί στην δόξα, ούτε τον Πέρση βασιλιά, ούτε τον Σκύθη, ούτε τον Ινδό, και κανέναν ανάμεσα στους Έλληνες - ούτε άνθρωπο ούτε πόλη.[20] Η αρνητική στάση που τηρεί ο Αλέξανδρος ως προς την συμμετοχή του στους Ολυμπιακούς Αγώνες ίσως οφείλεται, επομένως, και στην μεγάλη εμπιστοσύνη που είχε στον εαυτό του. Εξάλλου, μπορεί να μην ήθελε να ριψοκινδυνεύσει μια τρώση της φήμης του ‘αήττητου’ που από μικρός είχε, όπως συμπεραίνεται από τα ίδια του τα λόγια: ποδωκέστατος γάρ των εφ‘ ηλικίας νέων γενόμενος καί των εταίρων αυτόν επ’ Ολύμπια παρορμώντων, ηρώτησεν, ει βασιλεις αγωνίζονται. Των δ’ ου φαμένων, άδικον ειπεν ειναι τήν άμιλλαν, εν η νικήσει μέν ιδιώτας, νικηθήσεται δέ βασιλεύς.[21]

Ο Μέγας Αλέξανδρος δεν έλαβε προσωπικά μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Είναι γνωστή, ωστόσο, η εκτίμηση που έτρεφε προς τους αγώνες της Ολυμπίας αλλά και προς τους νικητές της, όπως λ.χ. προς τον Ολυμπιονίκη Διονυσόδωρο από την Θήβα, τον οποίο και απελευθέρωσε από αιχμάλωτό του από σεβασμό προς τη νίκη του. Εξάλλου, στις νέες πόλεις που ο ίδιος ίδρυε στα βάθη της Ασίας, ίδρυε και στάδιο, για την τέλεση αγώνων. Έτσι, στα μέρη που κατέκτησε, με τα γυμναστήρια, τα θέατρα και τους ναούς που έχτιζε, κατ’ ουσίαν μεταλαμπάδευε τα κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ελληνικού πολιτισμού.

Ψηφιδωτό 3ου αιώνα π.Χ., ο Αλέξανδρος σε κυνήγι λιονταριού, Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας

Αλέξανδρος και Αριστοτέλης

[1] Ευριπίδου, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι, στ. 1400: βαρβάρων δ᾽ Ἕλληνας ἄρχειν εἰκός.

[2] Ηροδότου, 5.22.

[3] Αυτόθι, 8.137.

[4] Θουκυδίδου, 2.99, 5.80.

[5] Δίωνος Χρυσοστόμου, 39.2.2, 46.17.16, Αρριανού, Αλεξάνδρου Ανάβασις 1.11.1.

[6] Πλουτάρχου, Αλέξανδρος, 3.

[7] Ηροδότου, Μούσαι, 6, 35.

[8] Παυσανία, 5.20.9-10.

[9] Αυτόθι, 10.

[10] Βλ. S. G. Miller (1982), The Macedonians at the Panhellenic Sanctuaries, AJA, 86: 276-277.

[11] Βλ. Κ. Γογγάκη (2003), Οι αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων για τον αθλητισμό, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γ. Δαρδανός, σσ. 258-261.

[12] Πλουτάρχου, Αλέξ. 4. Πβ. Δίωνος Χρυσοστόμου, Λόγος Δ΄, 4, 52 και 60.

[13] Πλουτάρχου, Ηθικά 179D.

[14] Πλουτάρχου, Αλέξ. 4: Φαίνεται δέ καί καθόλου πρός τό των αθλητων γένος αλλοτρίως έχων. Πβ. Του Αυτού, Ηθικά 179D.

[15] Πλουτάρχου, Αλέξ. 4.

[16] Αυτόθι, 4 και 39, Του Αυτού, Ηθικά 179D, Διόδωρου Σικελιώτου (Βιβλιοθήκη Ιστορική) 17.97.2, Αρριανού, Αλεξ. Ανάβ. 7.23.5, 2.6.8, 2.25.6, 3.16.9.

[17] Αρριανού, Αλεξ. Ανάβ. 1.11.1: Ο Αλέξανδρος διοργάνωσε στην Έδεσσα τους τοπικούς Μακεδονικούς αγώνες, και αγώνες προς τιμήν των Μουσών. Στα Εκβάτανα οργάνωσε αγώνα γυμνικό και μουσικό (7.14.1) και λαμπαδηφορίας (3.16.9). Αλλά έγιναν και προς χάριν του αγώνες (7.23.5).

[18] Διόδωρου Σικελιώτη, 17.117.4, Αρριανού, Αλεξ. Ανάβ. 7.26.3.

[19] Δίωνος Χρυσοστόμου, Λόγος Δ΄, 4.

[20] Αυτόθι, 5.

[21] Πλουτάρχου, Ηθικά 331B, πβ. 179D.