ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΛΙΓΑΡΧΙΑ

Του Ανδρέα Ανδριανόπουλου. Βρέθηκα προ καιρού σε μιά ενδιαφέρουσα ημερίδα* στην Μό...

Του Ανδρέα Ανδριανόπουλου.

Βρέθηκα προ καιρού σε μιά ενδιαφέρουσα ημερίδα* στην Μόσχα με θέμα τις παρακομματικές και έκνομες οικονομικές δραστηριότητες διαφόρων κυκλωμάτων στη διάρκεια του σοβιετικού συστήματος. Η συζήτηση επικεντρώθηκε κυρίως στο ζήτημα της μετα-σοβιετικής οικονομικής «ολιγαρχίας» και στο βαθμό που τα μέλη της υπήρξαν – αναπάντεχα και εντελώς αντιδεοντολογικά - προιόντα της κομμουνιστικής εποχής. Τα αποτελέσματα των εισηγήσεων και παρεμβάσεων υπήρξαν πραγματικά εντυπωσιακά.

Στα πρώτα χρόνια μετά την ουσιαστική κατάρρευση του κομμουνισμού στη Ρωσία ( εποχές Γκορμπατσώφ και Γιέλτσιν, μέχρι την οικονομική κρίση του 1998) στην οικονομία κυριάρχησαν επτά, λεγόμενοι, «ολιγάρχες». Με δράση κυρίως στον Τραπεζικό τομέα, οι τρείς απ’ αυτούς (Γκουσίνσκυ – ΤράπεζαMOST, Σμολένσκυ – Τράπεζα Stolniznyi, Φρίντμαν – Τράπεζα ALFA) είχαν δραστηριοποιηθεί έντονα στην μαύρη αγορά (φαρτσοβστσίκι) στα χρόνια του σοβιετικού συστήματος (σε εισιτήρια θεάτρων, παράνομες Βίβλους (!), εξαρτήματα και συνεργεία αυτοκινήτων, δυτικά αθλητικά ρούχα – τζίνς κλπ).

Οι άλλοι τρείς υπήρξαν στελέχη του κομματικού συστήματος (νομενκλατούρστσικ) που εκμεταλλεύθηκαν τους χρηματοδοτικούς μηχανισμούς του συγκεντρωτικού κράτους αξιοποιώντας κοινωνικούς πόρους για ίδια ωφέλεια και προς το συμφέρον – και με την βοήθεια βέβαια – υψηλότερα ευρισκομένων στελεχών που τους προστάτευαν και τους προώθησαν (Κοντορόφσκυ – Τράπεζα Menatep, Βινογκράτωφ – Τράπεζα Inkobank, Ποτάνιν – Τράπεζα ONEKSIBANK).

Τέλος ο σήμερα μακαρίτης και πρώην εξόριστος στο Λονδίνο Μπερεζόφσκυ (Τράπεζα Millhouse Capital) αξιοποίησε την θέση του ερευνητή (ζάβλαμπ) στην Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ και την σχέση του με την κρατική βιομηχανία αυτοκινήτων AutoVAZ για να προχωρήσει σε οικονομικές πρωτοβουλίες (αγοραπωλησίες, μέσω εικονικών εξαγωγών και επανεισαγωγών, αυτοκινήτων) που τον έκαναν τάχιστα πάμπλουτο. Η μαύρη αγορά λοιπόν και η αξιοποίηση κρίσιμων κομματικών πόστων (καθοδηγητές της Κομσομόλ, χειριστές λογαριασμών κρατικών εταιριών η επιστημονικοί ερευνητές) υπήρξαν τα κύρια εφαλτήρια για την ανάδειξη του πρώτου ρεύματος της Ρωσικής ολιγαρχίας.

Το νεώτερο ρεύμα των ολιγαρχών που κυριαρχούν και σήμερα στον Ρωσικό οικονομικό ορίζοντα έχει κι’ αυτό βαθύτατες σοβιετικές ρίζες. Αυτοί είναι σε μέσο όρο μεγαλύτεροι σε ηλικία από την αρχική ομάδα των επτά, κι έχουν περισσότερο ξεκάθαρη προέλευση από τον κεντρικά ελεγχόμενο χώρο των πρώην σοβιετικών επιχειρήσεων. Τρείς απ’ αυτούς ( Ρασνίκωφ – μέταλα, Μαγκνιτογκόρσκ MK, Μπογκντάνωφ – πετρέλαιο, Σουργκούντεφτγκας, Αλεκπέρωφ – πετρέλαιο, Λούκοιλ) ακολούθησαν καριέρα στελέχους κρατικών εταιριών, των οποίων και την ιδιοκτησία τελικά, με διάφορους ‘ιδιαίτερους’ τρόπους, εξασφάλισαν. Ο Λίσιν (μέταλα – Novolipetsk Metal Combine) και ο Μορντάσωφ (μέταλα – Σεβερστάλ) δεν έφτασαν ποτέ στην κορυφή των επιχειρήσεων στις οποίες απασχολούνταν (δεν ήσαν δηλαδή «ερυθροί μάνατζερς», όπως αποκαλούνται οι προηγούμενοι). Διευκολύνθηκαν όμως, είτε συγκαλυμμένα είτε απροκάλυπτα, στον τελικό στόχο της απόκτησής τους από τους, επικεφαλής των εταιριών αυτών, πάτρωνές τους ( τον Λίσιν, ο Ολεγκ Σόσκοβετς - τον Μορντάσωφ, ο Λιπούκιν, γεν δ/ντής του εργοστασίου Τσερεπόβετς). Από τον χώρο της κρατικής έρευνας – όπως ο Μπερεζόφσκυ – προέρχονται οι Αμπράμωφ (Ακαδημία Επιστημών, και από το Ινστιτούτο μάλιστα που άνοιξε τον δρόμο και στον Κοντορκόφσκυ, χρηματοδοτώντας τις πρώτες του κινήσεις) και Βέλκσελμπεργκ (Κέντρο Υπολογιστών της Ακαδημίας Επιστημών και σε, συνεργασία με την Τράπεζα του Φρίντμαν, ιδιοκτήτης των εταιριών πετρελαίου ΤΝΚ και αλουμινίου SUAL).

Οι υπόλοιποι καινούργιοι ολιγάρχες – με γνωστές η συγκαλυμμένες προσωπικές η οικογενειακές σχέσεις με την σοβιετική ελίτ – έφθασαν στον στόχο τους με περίεργες η πλάγιες μεθοδεύσεις. Η αποκαλούμενη και ομάδα MADAM – από τα αρχικά των ονομάτων τους - (Μαχμούντωφ, Αμπράμωφ, Ντεριπάσκα, Αμπράμοβιτς, Μελνιτσένκο) περιλαμβάνει κορυφαίες σήμερα, και παγκόσμια ακόμη, οικονομικές προσωπικότητες που όμως αναρριχήθηκαν στην κορυφή της πλουτοκρατίας με απότομο και δυσκολοπροσδιοριζόμενο τρόπο. Ο Αμπράμοβιτς λ.χ. από πωλητής, μέσω μιάς σοβιετικής κοοπερατίβας, παιχνιδιών σε γειτονιές της Μόσχας, βρέθηκε να εκπροσωπεί μιά μεγάλη, Ελβετικών θεωρητικά συμφερόντων, εμπορική εταιρία στη Ρωσία, την Runicom!! Στη συνέχεια, συνδέθηκε με τον Μπερεζόφσκυ και, με την εύνοια του περιβάλλοντος Γιέλτσιν, βρέθηκαν να σχηματίζουν την γιγαντιαία πετρελαική εταιρία της Σιβηρίας, την Sibneft.

Ο Ντεριπάσκα, σπουδασμένος μαζί με τον Μελνιτσένκο και την ίδια εποχή, στην ελιτίστικη την σοβιετική εποχή Σχολή Φυσικών Επιστημών της Μόσχας, και με βραχύχρονη εμπορική εμπειρία σε κρατικές εταιρίες, ανέλαβε ξαφνικά εκπρόσωπος της ξένων συμφερόντων εταιρίας εμπορίου αλουμινίου TWG. Με αυτή εφαλτήριο, και με γενναία χρηματοδότηση που εξασφάλισε από την Τράπεζα MDM του παράλληλης εξέλιξης Μελνιντσένκο, αγόρασε την μεγάλη εταιρία αλουμινίου Sayanogorsk. Κι από εκεί, ξεκίνησε την ταχύτατη κι’ εντυπωσιακή οικονομική του άνοδο. .

Παρόμοια ήταν η εξέλιξη και των υπόλοιπων μελών της ομάδας αυτής των λεγόμενων «νέων Ρώσων». Με καλές σπουδές, με οικογενειακές ρίζες σε στελέχη της κρατικής γραφειοκρατίας, με εμπειρία στο δημόσιο εμπόριο και με την μάλλον αναπάντεχη στήριξη ξένων συνήθως εταιριών (φορείς συμφερόντων;) και την ξεκάθαρη εύνοια γνωστών μεγαλοστελεχών εκκίνησαν στον δρόμο της μεγάλης οικονομικής καταξίωσης (Ποτάνιν – Νorilsk Nickel, Αμπράμωφ – Evraz και ZSMK, Ντεριπάσκα – Siberian Aluminum και NkAZ, Φρίντμαν – KrAZ).

Eίναι ολοφάνερο πως η περίφημη σημερινή Ρωσική ολιγαρχία προέρχεται – ίσως να είναι και δημιούργημα - των σπλάχνων του κομμουνιστικού καθεστώτος. Σύμφωνα με τα λόγια του Αντρέι Γιάκοβλεφ, διακεκριμένου στελέχους της ξεχωριστής Ανωτάτης Οικονομικής Σχολής της Μόσχας: «Η νεώτερη γενιά της σοβιετικής ελίτ και ιντελλιγκέντσιας ...είχε έντονα χαρακτηριστικά ασίγαστου κυνισμού και πραγματισμού, με κάλυψη την αφοσίωση δήθεν στη δημοκρατία και τις αρχές της αγοράς».

Οι ολιγαρχικές τάσεις λοιπόν δεν αποτελούν, όπως κάποιοι πιστεύουν, προνόμιο μιάς καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων. Συνθέτουν ουσιαστικά την ουσία μιάς κομμουνιστικής κοινωνικής οργάνωσης. Ισως και την ψυχή της.

*Με αφορμή την έκδοση του ενδιαφέροντος βιβλίου του Stephen Fortescue, Russia’a Οil Barons and Metal Magnates: Oligarchs and the State in Transition. New York: MacMillan, 2006.