«Ευχαριστούμε Ελλάδα!»

Στις αρχές της δεκαετίας του 1800, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν ακόμα μια νέα χώρα, ένας Βρετανός κριτικός που ονομαζόταν Sydney Smith αν...

Στις αρχές της δεκαετίας του 1800, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν ακόμα μια νέα χώρα, ένας Βρετανός κριτικός που ονομαζόταν Sydney Smith αναρωτήθηκε: "Σε όλα τα πέρατα του πλανήτη, ποιος διαβάζει ένα αμερικανικό βιβλίο; Ή πηγαίνει σε ένα αμερικανικό παιχνίδι; Ή κοιτάζει μια αμερικανική εικόνα ή άγαλμα;".

Δεδομένου ότι ο κ. Smith ήταν Άγγλος, θα ήταν εύκολο να πει κανείς ότι ένιωθε την ενοχή μιας επώδυνης ήττας. Αλλά οι ερωτήσεις του φωτίζουν ένα σημαντικό γεγονός: όταν ιδρύθηκαν οι Ηνωμένες Πολιτείες, κανείς δεν ήξερε τι είδους ενός έθνους επρόκειτο να γίνει. Μάλιστα, οι ηγέτες και ο λαός του νέου έθνους είχαν συνηθίσει να σκέφτονται τους εαυτούς τους ως υπηκόους της Μεγάλης Βρετανίας. Αλλά με το τέλος του επαναστατικού πολέμου το 1783, βρέθηκαν ανεξάρτητοι, αντιμέτωποι με ένα από τα σπανιότερα θεάματα στην ιστορία: ένα άδειο καμβά.

Το πώς να γεμίσουν αυτόν τον καμβά ήταν μια δύσκολη ερώτηση, ειδικά σε μια χώρα τέτοιων αποκλίσεων. Οι Αμερικανοί δεν προέρχονταν μόνο από την Αγγλία, αλλά και από τη Γερμανία, την Ολλανδία, τη Σκωτία, ακόμη και τη Σουηδία. Οι ιθαγενείς Αμερικανοί και οι Αφρικανοί σκλάβοι δεν αναγνωρίζονταν ως πολίτες, αλλά ήταν κι αυτοί μέρος της νέας κουλτούρας. Δεν ήταν σαφές τι κοινό επρόκειτο να δέσει αυτές τις διαφορετικές ομάδες, εκτός από μια δέσμευση για την ελευθερία και κάποιες γραμμές στο χάρτη.

Το ένα πράγμα στο οποίο οι Αμερικανοί συμφωνούσαν ήταν ο θαυμασμός τους για τον πολιτισμό της αρχαίας Ελλάδας, ειδικά ο πολιτισμός αυτής της μεγάλης πόλης, της Αθήνας. Γιατί ήταν εδώ, στην Αθήνα, που γεννήθηκε η δημοκρατία. Εδώ ήταν που τα ανθρώπινα όντα ανέπτυξαν για πρώτη φορά και δοκίμασαν την ιδέα ότι οι άνθρωποι ήταν ικανοί να κυβερνούν τους εαυτούς τους χωρίς βασιλιά ή δικτάτορα, εδώ ήταν που ο Περικλής δήλωσε: "Η κυβέρνησή μας δεν αντιγράφει τους γείτονές μας, αλλά είναι ένα παράδειγμα γι' αυτούς."

Η Ελλάδα υπήρξε σίγουρα ένα παράδειγμα για την πρώτη γενιά των Αμερικανών. Κατά τη διάρκεια των συζητήσεων για το Σύνταγμα, οι ιδρυτές μας αναφέρθηκαν στον Περικλή, τον Ξενοφώντα και το Θουκυδίδη. Ονόμασαν τις πόλεις τους με τα ονόματα της Αθήνας, της Σπάρτης και της Κορίνθου. Σχεδίασαν μεγάλα δημόσια κτίριά τους σε ελληνικό ύφος. Ο στόχος αυτών των μιμήσεων ήταν ολοφάνερος: σε μια εποχή της μοναρχίας και της αυτοκρατορίας, η Αμερική δεν θα αντέγραφε τις γειτονικές της χώρες. Όπως και οι Έλληνες, θα χρησίμευε ως παράδειγμα για αυτές.

Φυσικά, η αμερικανική δημοκρατία είχε πολύ στενό ορισμό το δέκατο όγδοο αιώνα, ακριβώς όπως η αθηναϊκή δημοκρατία είχε πολύ στενό ορισμό τον πέμπτο αιώνα. Οι γυναίκες, οι δούλοι, οι ιθαγενείς Αμερικανοί, οι νέοι, οι μετανάστες, οι Εβραίοι, οι Κουάκεροι, οι Καθολικοί, οι ελεύθεροι Αφρο-Αμερικανοί: σε κάποια στιγμή στο παρελθόν της χώρας μου, κάθε μία από αυτές τις ομάδες στερήθηκε το δικαίωμα της ψήφου, και πολλοί από αυτούς εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται με καχυποψία, προκατάληψη, και απροκάλυπτη εχθρότητα ακόμα και σήμερα. Η ιστορία της αμερικανικής ιστορίας είναι η ιστορία της πάλης για την επέκταση του ορισμού του «πολίτη», για να εξασφαλιστεί ότι κάθε άτομο στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει την ευκαιρία να ζει μια αξιοπρεπή και αξιοσέβαστη ζωή. Αυτός είναι ένας αγώνας που συνεχίζεται και στο δικό σας και στο δικό μας έθνος, και όσο συνεχίζεται, τόσο θα στρεφόμαστε προς την σοφία των αρχαίων για να μας καθοδηγήσουν.

Όπως πολλοί από εσάς γνωρίζετε, ο πατέρας μου, ο Robert F. Kennedy, αφιέρωσε τη ζωή του σε αυτόν τον αγώνα. Πιθανότατα δεν θα εκπλαγείτε να μάθετε ότι οι αγαπημένοι τους συγγραφείς ήταν οι αρχαίοι 'Ελληνες ποιητές και θεατρικοί συγγραφείς, όπως ο Σοφοκλής και ο Αισχύλος. Στις ελληνικές τραγωδίες, και τις ιστορίες των ηγετών, όπως του Περικλή, βρήκε την ηχώ της δικής του εμπειρίας: του αγώνα να χτίσει και να διατηρήσει μια αξιοπρεπή κοινωνία, το αναπόφευκτο του πόνου ως μέρους της ζωής, και την αξιοσημείωτη ικανότητά μας να ξεπερνούμε τις αντιξοότητες.

Στις δύο σπουδαιότερες ομιλίες του ανέφερε τους Έλληνες. Η πρώτη έγινε τον Ιούνιο του 1966, λίγο περισσότερο από 49 χρόνια πριν, όταν ταξίδεψε στη Νότια Αφρική, μετά από πρόσκληση μιας ομάδας φοιτητών που αντιτίθεντο στο Απαρτχάιντ. Ελπίζοντας να εμπνεύσει το κοινό του να συνεχίσουν το μακρύ και άχαρο αγώνα τους, τους θύμισε αυτό για το οποίο αγωνίζονταν: την προστασία και τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αξίες τις οποίες ονόμασε «τις ουσιαστικές διαφορές μεταξύ ημών και της ναζιστικής Γερμανίας, όπως ήταν και μεταξύ Αθήνας και Περσίας". Αργότερα, ο ίδιος κάλεσε το κοινό του να αναλάβει προσωπικά την ευθύνη για τη βελτίωση του κόσμου με μια φράση του Περικλή: "Αν Αθήνα φαντάζει μεγάλη σ' σένα", είπε, "να θυμάσαι λοιπόν ότι οι δόξες της επιτεύχθησαν από γενναίους άντρες, και από άνδρες που είχαν μάθει ποιο ήταν το καθήκον τους." Ο πατέρας μου μοιραζόταν με τους Έλληνες την πεποίθηση ότι η βελτίωση του κόσμου είναι καθήκον όλων μας, και δεν ανεχόταν την απάθεια ή τον κυνισμό. Εκτιμούσε το γεγονός ότι η σύγχρονη λέξη "ηλίθιος" ("idiot") προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη για κάποιον που αρνιόταν να συμμετάσχει στη δημόσια ζωή ("ιδιώτης").

 

Ο Robert Kennedy βρήκε έμπνευση στους Έλληνες, αλλά βρήκε και παρηγοριά. Τη νύχτα της 4ης Απριλίου 1968, είχε προγραμματίσει να κάνει μια στάση στην εκστρατεία του στην Ινδιανάπολη της Ιντιάνα. Καθώς κατευθυνόταν προς τα εκεί, έλαβε τη φοβερή είδηση ότι Μάρτιν Λούθερ Κινγκ είχε δολοφονηθεί. Αξιωματούχοι της πόλης τον προέτρεψαν να ακυρώσει την εμφάνισή του, λέγοντας ότι δεν μπορούσαν να εγγυηθούν την ασφάλειά του σε περίπτωση ταραχών. Αλλά εκείνος επέμεινε να φτάσει στον προορισμό του. Δεν είχε ετοιμάσει κανένα λόγο. Αντ' αυτού, άντλησε από τη δική του εμπειρία πόνου, και μίλησε για τη ζωή του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ως παράδειγμα για κάθε Αμερικανό. Στο αποκορύφωμα της ομιλίας του, ανέφερε τα λόγια του Αισχύλου: "Ακόμα και στον ύπνο μας, ο πόνος που δεν μπορούμε να ξεχάσουμε πέφτει, σταγόνα-σταγόνα, πάνω στην καρδιά, μέχρι που, στην απελπισία μας, παρά τη θέλησή μας, έρχεται η σοφία μέσα από τη φοβερή χάρη του Θεού." Πολλές άλλες αμερικανικές πόλεις κάηκαν εκείνο το βράδυ, αλλά στην Ινδιανάπολη, όλα παρέμειναν ήρεμα.

Οι Έλληνες ποιητές και πολιτικοί συγκινούσαν τον πατέρα μου με το θάρρος τους και την αγάπη τους για τη χώρα. Πρότειναν ότι μπορούμε να δώσουμε νόημα σε έναν κόσμο γεμάτο από ανόητο βάσανο. Αναγνώριζαν ότι ο σκοπός του πολιτισμού δεν είναι να βελτιώσει ένα άτομο, αλλά να ενδυναμώσει όλους τους ανθρώπους.

Αυτά είναι μαθήματα που χρειαζόμαστε σήμερα περισσότερο από ποτέ. Δικτάτορες κυβερνούν με κοντόφθαλμη σκληρότητα τη Βόρεια Κορέα και τη Ζιμπάμπουε. Η διαφθορά και ο διχασμός απειλούν τον θρίαμβο της δημοκρατίας στη Νότια Αφρική και τη Ρωσία. Ο ISIS συνεχίζει την επέκτασή του στη Μέση Ανατολή, προκαλώντας ανείπωτη δυστυχία και καταστροφή. Οι γυναίκες παντού αντιμετωπίζονται ως κατώτερα πλάσματα. Οι δυτικές δημοκρατίες χάνουν την εμπιστοσύνη των πολιτών τους, και η ανισότητα αυξάνεται.

Τι μπορούμε εμείς, ως άτομα, να κάνουμε ενάντια σε τόσες πολλές αποτυχίες; Στο πρόσωπο τόσης πολλής αντίδρασης, πώς μπορούμε να συνεχίσουμε το έργο της επέκτασης της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας, όχι μόνο σε όλους τους Έλληνες ή σε όλους τους Αμερικανούς, αλλά σε όλους τους ανθρώπους, παντού;

Περίπου είκοσι χρόνια πριν, έθεσα αυτή την ερώτηση στους 50 πιο γενναίους υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον κόσμο για το βιβλίο μου Speak Truth To Power. Κανένας από αυτούς δεν είχε μια απάντηση για τα δεινά του κόσμου, βέβαια, αλλά όλοι είπαν ότι δεν θα μπορούσαν απλώς να στέκονται και να παρακολουθούν, ενώ οι άλλοι άνθρωποι υπέφεραν. Όπως είπε ο Περικλής των αρχαίων Αθηναίων, καθένας από αυτούς τις σθεναρούς υπερασπιστές κατανοούσε το καθήκον του - όχι ως ήρωας, αλλά ως ανθρώπινο όν.

Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τη Marina Pisklakova. Η Marina είναι η κορυφαία ακτιβίστρια της Ρωσίας για τα δικαιώματα των γυναικών. Έχει μόνη της καταφέρει να αλλάξει τη στάση της Ρωσίας στο θέμα της βίας κατά του άλλου φύλου, αρχίζοντας μια σχετική συζήτηση πριν από δύο δεκαετίες, όταν δεν υπήρχε κανένας άλλος να μιλά γι αυτό. Το πραγματικά εκπληκτικό είναι ότι όταν η Μαρίνα ξεκίνησε την πρώτη τηλεφωνική γραμμή hotline για περιπτώσεις κρίσης, ήταν επιστήμονας, όχι ακτιβίστρια. Δεν είχε κανένα ιστορικό, καμία εκπαίδευση, καμία χρηματοδότηση, κανέναν συνάδελφο. "Ένιωσα απελπισμένη και αβοήθητη," έχει πει η Μαρίνα, "αλλά ήξερα τι έπρεπε να κάνω."

Σε πολλές διαδοχικές συνεντεύξεις, άκουσα μια εκδοχή αυτής της ιστορίας των απλών ανθρώπων, που ανακαλύπτουν ότι δεν μπορούν να αγνοήσουν τη συνείδησή τους. Επρόκειτο για ένα ενθαρρυντικό μήνυμα, και μια ιδέα μου ήρθε στο μυαλό: Κι αν μπορούσαμε να διδάξουμε τους νέους να γίνουν υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Και ποιος είναι καλύτερος τρόπος να το κάνουμε αυτό απ' ό,τι μέσα από τέτοιες απίστευτες ιστορίες; Κάθε ένας από εμάς, αλλά κυρίως οι νέοι, έχουν την τάση να δικαιολογούμε τους εαυτούς μας, προτάσσοντας μια αμφιβολία. Λέμε πράγματα όπως "Θα μπορούσα να κάνω τη διαφορά αν ήμουν μεγαλύτερος" ή "Θα είχα μιλήσει αν ήμουν πιο γενναίος." Αλλά διαβάζοντας αυτές τις συνεντεύξεις βλέπουμε ότι η αλλαγή γίνεται από ανθρώπους ακριβώς όπως εσείς και εγώ, με τους δικούς τους φόβους και τις δικές τους ελπίδες και τα δικά τους μόνον όνειρα. Αν μπορούσαμε να δώσουμε αυτό το μάθημα στους νέους, θα μπορούσαμε να αλλάξουμε τις κοινωνίες μας.

Και έτσι γεννήθηκε το πρόγραμμα σπουδών Speak Truth To Power. Δημιουργήσαμε σχέδια μαθημάτων με βάση τις ζωές αυτών των αξιόλογων γυναικών και ανδρών, κάθε ένα σχεδιασμένο για να επιτρέπει στους μαθητές να αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους ως υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όταν οι μαθητές διαβάζουν Wangari Maathai, δεν μαθαίνουν για τα περιβαλλοντικά δικαιώματα ως κάτι που συμβαίνει κάπου αλλού στον κόσμο, αλλά μαθαίνουν ότι μπορούν να προστατέψουν το περιβάλλον στις δικές τους κοινότητες φυτεύοντας δένδρα ή καθαρίζοντας ρέματα. Όταν μελετούν Kailash Satyarthi, δεν λένε ότι η παιδική εργασία είναι ένα πρόβλημα που θα λύσει κάποιος άλλος - όλοι απαντούν στην πρόκληση να αρχίσουν να αναρωτιούνται πού είναι φτιαγμένα τα ρούχα και τα παπούτσια τους, και από ποιόν.

Τα αποτελέσματα έχουν μετασχηματιστική επίδραση. Οι μαθητές που έχουν μελετήσει το πρόγραμμα Speak Truth To Power έχουν καταφέρει να ορθώσουν το ανάστημά τους σε άλλους που πριν τους εκφόβιζαν, να προκαλέσουν την τοπική αυτοδιοίκηση στην περιοχή τους για να ξεκινήσει ένα πρόγραμμα ανακύκλωσης, ή έχουν μοιράσει σοκολάτες fair-trade στη γιορτή του Halloween. Ένας φοιτητής νομικής που μελέτησε το πρόγραμμα Speak Truth To Power αποφάσισε ότι αντί να γίνει ένας δικηγόρος σε μια μεγάλης ισχύος εταιρία, προτίμησε να εργαστεί για την εκπαιδευτική πολιτική στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ένας δάσκαλος στην Καμπότζη που εφάρμοσε το πρόγραμμα σπουδών είπε, "Πριν από την εκπαίδευση, αν έκανα μια ερώτηση σε έναν μαθητή, και έλεγε ότι δεν επιθυμεί να απαντήσει, τότε δεν του το ζητούσα πια. Μετά την εκπαίδευση, ενθάρρυνα τους μαθητές να σηκωθούν και να μιλήσουν και να είναι πρόθυμοι να κάνουν λάθη - και το κάνουν".

Ο Πλούταρχος έγραψε κάποτε ότι "Το μυαλό δεν είναι ένα δοχείο που χρειάζεται γέμισμα, αλλά ένα ξύλο που χρειάζεται ανάφλεξη." Ο στόχος του προγράμματος "Speak Truth To Power" δεν είναι να διδάξει στους νέους μας γεγονότα που σύντομα θα ξεχάσουν, αλλά να ανάψει μέσα τους τη φλόγα για μια ισόβια δέσμευση για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μαθαίνοντας να μιλούν στην τάξη, αυτοί οι φοιτητές προετοιμάζονται να μιλήσουν στην αίθουσα ενός ΔΣ ή της Γερουσίας αργότερα. Εμείς δεν επιδιώκουμε τίποτε άλλο από το να δημιουργήσουμε μια γενιά φοιτητών που θα είναι αποφασισμένοι να εργαστούν για τη δικαιοσύνη, όταν έρθει η σειρά τους να ξεκινήσουν μια επιχείρηση, ή να αναλάβουν μια τάξη, ή να ανοίξουν μια επιχείρηση. Το να δώσουμε στα παιδιά μας τα εργαλεία για να γίνουν υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ο πιο σίγουρος δρόμος για ένα καλύτερο και πιο δημοκρατικό μέλλον.

Είμαι στην ευχάριστη θέση να ανακοινώσω ότι η Ελλάδα επέλεξε να κάνει αυτή την επένδυση για τα παιδιά της. Χάρη στη σκληρή δουλειά της Μαριάννας Βαρδινογιάννη, και των συνεργατών της στο Ίδρυμα, και του Υπουργού Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Αριστείδη Μπαλτά, το πρόγραμμα σπουδών "Η Αλήθεια στην Εξουσία" ("Speak Truth To Power") θα είναι σύντομα διαθέσιμο για διδασκαλία στις ελληνικές τάξεις. Το Κέντρο Robert F. Kennedy Human Rights είναι ενθουσιασμένο για αυτή τη νέα συνεργασία, και ευγνώμων για την ευκαιρία να φέρει το πρόγραμμα σπουδών του στη γενέτειρα της δημοκρατίας.

Κάθε ένας από εμάς που επιλέγει να υπερασπιστεί τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα συστρατεύεται στην πιο καθοριστική σύγκρουση της εποχής μας. Δεν είναι μια σύγκρουση των όπλων, αν και μερικοί που μας αντιτίθενται βασίζονται στην βία. Δεν είναι μια σύγκρουση της θρησκείας, αν και κάποιοι που μας αντιτίθενται ισχυρίζονται ότι ενεργούν στο όνομα του Θεού. Μάλλον, είναι μια σύγκρουση για κάτι πολύ πιο θεμελιώδες: την αξία ενός ανθρώπινου όντος. Είναι μια σύγκρουση η οποία ίσως φαίνεται καλύτερα αν συγκρίνουμε την τύχη της μαγευτικής δομής επάνω στον λόφο με την τύχη μιας εξίσου μαγευτικής πόλης στο βορρά, στη Συρία. Τόσο η Ακρόπολη όσο και η αρχαία πόλη της Παλμύρας είναι χαρακτηρισμένες ως σημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς από την UNESCO. Και οι δύο είναι απόδειξη για την ικανότητα της ανθρωπότητας να δημιουργεί ομορφιά. Και οι δύο είναι θησαυροί που δεν ανήκουν σε μια ορισμένη ομάδα ανθρώπων, αλλά σε όλους τους ανθρώπους, ως υπενθύμιση του ευγενούς πολιτισμού που επιδιώκουμε να οικοδομήσουμε.

Αλλά ενώ εσείς στην Ελλάδα θεωρείτε ότι η Ακρόπολη είναι ένας θησαυρός που πρέπει να προστατεύεται και να εορτάζεται, ο ISIS βλέπει την αρχαία πόλη της Παλμύρας ως ένα έδαφος που μπορεί να κατακτήσει και να λεηλατήσει. Ο ISIS, και παρόμοιες ομάδες, σε όλο τον κόσμο, από την Boko Haram μέχρι τους αυτονομιστές στην Ουκρανία, δεν έχουν κανέναν σεβασμό για το έργο που ξεκίνησε εδώ στην Αθήνα πριν από αιώνες. Καθόλου δεν νοιάζονται για τα δικαιώματα για τα οποία οι Αμερικανοί πολέμησαν το 1776 μ.Χ., και οι Έλληνες πολέμησαν το 490 πΧ. Θα μπορούσαν να ανατρέψουν όλη την πρόοδο που έχουμε κάνει προς την κατεύθυνση ενός δίκαιου και ειρηνικού κόσμο.

Δεν μπορούμε να επιτρέψουμε να συμβεί αυτό. Όπως ο Περικλής προέτρεψε το λαό του, ακριβώς στο λόφο εδώ από πάνω μας, πριν από τόσον καιρό, ας μάθουμε το καθήκον μας: ας συνεχίσουμε το σκληρό και αναγκαίο έργο της επέκτασης της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για όλους τους ανθρώπους.