Ο " ακροδεξιός νατιβισμός" του Αντώνη Σαμαρά...

Γράφει ο Πέτρος Παπασαραντόπουλος Η ομιλία του Αντώνη Σαμαρά στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό κείμενο. Η σημα...

Γράφει ο Πέτρος Παπασαραντόπουλος

Η ομιλία του Αντώνη Σαμαρά στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό κείμενο. Η σημασία του έγκειται στο ότι ο αρχηγός της Νέας Δημοκρατίας δεν περιορίστηκε σε μια ομιλία οικονομικού περιεχόμενου αλλά ταυτόχρονα διατύπωσε θέσεις και απόψεις που αποσαφηνίζουν πολλά από τα ιδεολογικά και πολιτικά χαρακτηριστικά του κόμματος, έτσι όπως τα αντιλαμβάνεται και τα εφαρμόζει, ή θα τα εφαρμόσει, ο αρχηγός του[1].
Αυτό δίνει τη δυνατότητα για μια ανάλυση του περιεχομένου των ιδεολογικών θέσεων που διατυπώθηκαν και, κατά συνέπεια, για την κατάταξη του κόμματος αυτού σε μια από τις γνωστές κομματικές οικογένειες που δραστηριοποιούνται στις φιλελεύθερες δυτικές δημοκρατίες. Όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια, εκείνο που προκαλεί εντύπωση είναι ότι, ενώ το στοιχείο του λαϊκισμού παραμένει ισχυρό, ένα νέο στοιχείο εμφανίζεται με ιδιαίτερη ένταση και επιμονή. Πρόκειται για την ιδεολογία του νατιβισμού, που για πρώτη φορά αποκτά...
περίοπτη θέση στον ιδεολογικό λόγο της Νέας Δημοκρατίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε ένα σύνολο 38 δημοσιογραφικών ερωτήσεων στη συνέντευξη τύπου του Αντώνη Σαμαρά, ούτε μία δεν αφορούσε στα θέματα που αναλύονται στο κείμενο που ακολουθεί[2].
Ο νατιβισμός (nativism), είναι ένας συνδυασμός ξενοφοβίας και εθνικισμού, τον οποίο, ο Cas Mudde, διαπρεπής μελετητής του πολιτικού εξτρεμισμού στις δυτικές δημοκρατίες ορίζει ως εξής: «Νατιβισμός είναι η ιδεολογία που υποστηρίζει ότι τα κράτη θα έπρεπε να κατοικούνται αποκλειστικά από μέλη της αυτόχθονης ομάδας («του έθνους») και ότι τα μη αυτόχθονα στοιχεία (πρόσωπα και ιδέες) απειλούν θεμελιωδώς την ομοιογένεια του έθνους-κράτους»[3].
Να διευκρινίσουμε εισαγωγικά ότι ο όρος νατιβισμός είναι νεολογισμός στα ελληνικά, τουλάχιστον για τις πολιτικές επιστήμες. Έχει χρησιμοποιηθεί σε άλλους επιστημονικούς κλάδους, όπως η ανθρωπολογία, η εκπαίδευση, η ιστορία, η γλωσσολογία, η φιλοσοφία και η ψυχολογία, με αρκετά διαφορετικό περιεχόμενο σε αρκετές περιπτώσεις. Προτιμήθηκε από άλλους όρους, όπως «αυτοχθονισμός» ή «εθνοκεντρισμός», δεδομένου ότι και οι δύο δεν περιγράφουν πλήρως την έκταση του φαινομένου.
Με βάση αυτό τον ορισμό, προκύπτουν δύο έννοιες-κλειδιά που συγκροτούν την ταυτότητα και την πολιτική των κομμάτων που υιοθετούν την ιδεολογία του νατιβισμού: το έθνος και το κράτος. Γύρω από αυτές τις έννοιες, συγκροτείται μια λαϊκιστική διχοτομία, ηθικού χαρακτήρα, ανάμεσα σε «εμάς» και «αυτούς», ανάμεσα σε εχθρούς και φίλους, βασισμένη στη γνωστή θέση του Carl Schmitt, Γερμανού διανοητή που υπηρέτησε με αφοσίωση το χιτλερικό καθεστώς, που είχε ορίσει την ουσία της πολιτικής ως τη διάκριση ανάμεσα σε Φίλους και Εχθρούς[4]. Χωρίς εχθρούς ο κομματικός σχηματισμός που υιοθετεί αυτή την ιδεολογία, δεν έχει λόγο ύπαρξης. Οι εχθροί είναι το raison d’ être για την πολιτική του παρουσία. Ακριβώς για αυτόν το λόγο, το Έθνος στην αντίληψή της συγκροτείται κυρίως εξ αντιδιαστολής προς τους εχθρούς του. Όπως εύστοχα παρατηρεί η Sabrina Ramet, «ο Άλλος βρίσκεται στο κέντρο της ριζοσπαστικής δεξιάς πολιτικής και για τη ριζοσπαστική δεξιά που αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όρους σύγκρουσης, με όρους “εμείς” εναντίον “αυτών”, ο Άλλος μεταφράζεται στον “Εχθρό”».[5]
Καίρια είναι επίσης η επισήμανση του Mudde ότι «η διάκριση φίλου-εχθρού αποτελεί μια ακραία μορφή μιας πιο κοινής διαφοροποίησης μεταξύ ενδοομάδας και εξωομάδας. Σαν τέτοιοι, οι ποικίλοι εχθροί και οι συναφείς προκαταλήψεις επιτελούν διαφορετικές λειτουργίες στον ορισμό της ενδοομάδας ex negativo… Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι εχθροί προσφέρουν άρρητη και διαισθητική υπόσταση σε κάποιον, διαφορετικά και αόριστα προσδιορισμένο “αυτοχθονισμό”».
Η ομιλία του Αντώνη Σαμαρά στη ΔΕΘ βρίθει από νατιβιστικές αναφορές, και χαρακτηρίζεται από μια συστηματική προσπάθεια κατασκευής εχθρών. Μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα:
…Διαφορετικά, φίλες και φίλοι, θα εξακολουθήσουμε να είμαστε, στην καλύτερη περίπτωση, το παραπεταμένο «αποπαίδι» της Ευρώπης. Και στη χειρότερη, το «κλωτσοσκούφι» του κάθε κερδοσκόπου, ή του κάθε ανθέλληνα, που διαλέγει την Ελλάδα, ως το εύκολο θύμα κάθε ρητορικής του αθλιότητας…
…Βλέπει μια νεολαία χωρίς αύριο κι έναν ολόκληρο λαό να ακούει καθημερινά να τον προσβάλλουν και να τον καθυβρίζουν. Και κάθε τόσο να του λένε ότι τον… «σώζουν»!…
…Δεν είμαστε όλοι ίδιοι! Έχετέ μου εμπιστοσύνη. Μαζί θα αλλάξουμε την Ελλάδα! Δεν σκύβουμε το κεφάλι…Οι Έλληνες μπορούμε!…
…Ήμασταν πάντα ένας υπερήφανος λαός. Αυτή την υπερηφάνεια κανείς δεν μπορεί να την προσβάλει.
…Να ξαναπάρουμε τη χώρα μας στα χέρια μας!…
… ξεκάθαρη απάντηση σε όποιους σήμερα ζητούν να σβήσουν την ταυτότητά μας…
Αποπαίδια, κλωτσοσκούφι, ανθέλληνες, κερδοσκόποι, περήφανος λαός που πρέπει να ξαναπάρει τη χώρα στα χέρια του, δεδομένου ότι προφανώς την έχει χάσει. Υποδειγματική κατασκευή εχθρών και φίλων, εύληπτη αφήγηση, μανιχαϊστικές διχοτομίες. Που έχουν και τα ακόλουθο «δια ταύτα»:
…Με ρώτησαν χθες δύο νέα παιδιά: -- Πρόεδρε, το δικό σου όνειρο για μας ποιο είναι; Τους απαντώ απόψε: Το όνειρό μου έχει να κάνει με την Ελευθερία μας. Σε δέκα χρόνια, θα μας πάει ο χρόνος στο 2021. Και τότε θα γιορτάζουμε τα 200 χρόνια της Ελευθερίας μας. Τα 200 χρόνια από το δικό μας ’21, το 1821 του Έθνους και της καρδιάς μας. Το ’21 που τότε ύψωσε τη μικρή Ελλάδα σε άπιαστα επίπεδα δόξας και παγκόσμιου θαυμασμού.
Με ρωτάτε, λοιπόν, για το όνειρό μου. Απαντώ: Θα επιτρέψουμε ποτέ εμείς, οι πολίτες της ίδιας αυτής Πατρίδας, θα επιτρέψουμε ποτέ εμείς, αυτόν τον τόπο που άφησαν κληρονομιά οι γονείς μας και οι δικοί τους γονείς, θα επιτρέψουμε να γιορτάσει τα 200 χρόνια της Λευτεριάς της η Ελλάδα, οικονομικά δέσμια, κοινωνικά διαλυμένη και ψυχολογικά εξουθενωμένη; Σας κοιτώ στα μάτια και σας απαντώ: Ποτέ! Αυτό είναι το δικό μου όνειρο: Αντίσταση όλων των Ελλήνων, στη μοιρολατρία, στην ηττοπάθεια, στην ταπείνωση και τον εξευτελισμό. Ένα καινούργιο ξεκίνημα για την Αξιοπρέπεια της Πατρίδα μας: Για Επανεκκίνηση της Οικονομίας μας σήμερα, και της Ψυχολογίας της Κοινωνίας, ώστε να λυτρωθούμε από το χθες, ώστε τα νέα Ελληνόπουλα να κατακτήσουν το αύριο της Ελπίδας που τα περιμένει…
Ο Αντώνης Σαμαράς είναι έτοιμος, ενώπιον της Ιστορίας, να αναλάβει αυτή την ευθύνη. Το έχει άλλωστε αποδείξει, με τη στάση του στο Μακεδονικό:
… Ο κ. Παπανδρέου, σήμερα και λόγω της κρίσης, καθυστερημένα, «ανακάλυψε» ότι το εθνικό συμφέρον προηγείται του κομματικού. Εγώ το ανακάλυψα πριν από πολλά-πολλά χρόνια. Και το πλήρωσα για πολλά-πολλά χρόνια… Κύριε Παπανδρέου, δεν είμαστε όλοι ίδιοι!…
Φυσικά στη χώρα των περήφανων Eλλήνων, οι ξένοι δεν έχουν θέση. Είναι εχθροί εξ ορισμού Ακριβώς για αυτόν το λόγο ο Αντώνης Σαμαράς τόνισε με έμφαση:
…Ακόμα η μεγάλη μεταρρύθμιση για την αντιμετώπιση της Εγκληματικότητας. Η λαθρομετανάστευση, ασφαλώς, έχει επιβαρύνει την ασφάλεια των πολιτών. Αλλά δεν είναι μόνο η λαθρομετανάστευση... Σε ό,τι αφορά στην λαθρομετανάστευση, θα καταργήσω αμέσως τον Νόμο Ραγκούση για την ιθαγένεια, το νόμο που καθιστά την Ελλάδα «μαγνήτη» για την είσοδο παράνομων μεταναστών, σε μια χώρα με αφύλακτα σύνορα.
Και θα φέρω νόμο παρόμοιο με ό,τι ισχύει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες που έχουν προβλήματα αντίστοιχα με τα δικά μας. Ακόμα θα διαπραγματευθώ με τους εταίρους μας κοινή ευρωπαϊκή πρωτοβουλία για το μαζικό επαναπατρισμό των λαθρομεταναστών που ήδη ζουν εδώ σε άθλιες συνθήκες. Η Συμφωνία Δουβλίνο-ΙΙ τους παγιδεύει στην Ελλάδα! Και η υπόλοιπη Ευρώπη, που υπέγραψε το Δουβλίνο-ΙΙ, για να γλιτώσει η ίδια από τα κύματα των λαθρομεταναστών οφείλει να βοηθήσει την Ελλάδα, να τους επιστρέψει στις χώρες προέλευσής τους…
Αξίζει να επισημανθεί ότι δείγματα νατιβιστικής ιδεολογίας έχουν επισημανθεί και στο παρελθόν στην Ελλάδα, που είχαμε εκδήλωση ενός πρώιμου και ιδιότυπου νατιβισμού, στα πρώτα χρόνια της συγκρότησης του ελληνικού έθνους-κράτους, μετά την επανάσταση του 1821, με τη σφοδρότατη σύγκρουση αυτοχθόνων και ετεροχθόνων. Πρώιμος νατιβισμός γιατί εκδηλώνεται στην αφετηρία της ελληνικής νεωτερικότητας και ιδιότυπος γιατί πρόκειται για σύγκρουση μεταξύ Ελλήνων, με κριτήριο το εάν έχουν γεννηθεί εντός των ορίων του νεοσύστατου κράτους (αυτόχθονες) ή σε περιοχές που ήταν υπό oθωμανική κυριαρχία (ετερόχθονες). Το επίδικο αντικείμενο ήταν η κατάληψη θέσεων στον κρατικό μηχανισμό. Αποτέλεσμα της σύγκρουσης ήταν το περιβόητο Β΄ ψήφισμα της Εθνοσυνέλευσης του 1844 με βάση το οποίο αποκλείονταν από τον κρατικό μηχανισμό ορισμένες κατηγορίες ετεροχθόνων[6].
Στα χρόνια που ακολούθησαν, εκτός από μεμονωμένες περιπτώσεις διανοουμένων, μόνον μικροί ακροδεξιοί πολιτικοί σχηματισμοί υιοθέτησαν αυτή την ιδεολογία. Είναι η πρώτη φορά, τουλάχιστον μετεμφυλιακά, που η ιδεολογία αυτή υιοθετείται από ένα κόμμα εξουσίας.
Νατιβισμός, λαϊκισμός και αυταρχισμός
Μέχρι σήμερα η Νέα Δημοκρατία κατατασσόταν στη λαϊκή δεξιά, έχοντας μια μειοψηφική φιλελεύθερη πτέρυγα, που μετά τη δημιουργία της Δημοκρατικής Συμμαχίας έχουν σχεδόν πλήρως αποχωρήσει.
Με την υιοθέτηση του νατιβισμού, η Νέα Δημοκρατία φλερτάρει επικίνδυνα με μια άλλη κομματική οικογένεια, εκείνη της ακροδεξιάς, που έχει έναν ελάχιστο κοινό παρονομαστή ανάμεσα σε όλα τα πολιτικά κόμματα που την απαρτίζουν, εκείνον της ιδεολογίας του νατιβισμού.
Στον maximum ορισμό των κομμάτων της ακροδεξιάς οικογένειας, στον μέγιστο κοινό παρονομαστή της κομματικής οικογένειας, συνυπάρχουν τα ακόλουθα στοιχεία, που είναι ο συνδυασμός τριών χαρακτηριστικών του ιδεολογικού της πυρήνα: ο νατιβισμός,ο λαϊκισμός και ο αυταρχισμός. Ειδικά ο λαϊκισμός είναι ένα πολύ ευρύτερο φαινόμενο, που υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια της κομματικής οικογένειας, έχοντας καταστεί ένα καθολικό πνεύμα των καιρών, ένα Zeitgeist των ευρωπαϊκών δημοκρατιών[7].
Στην ομιλία του Αντώνη Σαμαρά στη ΔΕΘ μπορεί να εντοπίσει κανείς άφθονες δόσεις λαϊκισμού. Το σύνολο των οικονομικών προτάσεων, νοούμενο ως ένα συνολικό σύστημα, είναι διαποτισμένο από λαϊκισμό. Χαρακτηριστικά αποσπάσματα:
…Η μείωση των φορολογικών συντελεστών, η αποκατάσταση των συντάξεων των χαμηλοσυνταξιούχων και των πολυτεκνικών επιδομάτων.
…Η άμεση και οριστική τακτοποίηση των αυθαιρέτων. Η κυβέρνηση προχώρησε σε δισταγμούς σε μερική τακτοποίηση…
Σύμφωνα με όσα είπε ο κ. Σαμαράς, η Νέα Δημοκρατία δεν θα απολύσει κανέναν, δεν θα κλείσει κανέναν οργανισμό, θα επιβάλει το Ζάππειο 2, θα πληρώσει αμέσως στην αγορά 7 δισ., θα επαναδιαπραγματευτεί με την τρόικα, (ξανά και ξανά), θα στηρίξει τους ιδιοκτήτες ταξί, θα κατεβάσει τους φόρους και θα επιτύχει ανάπτυξη. Πρόκειται για πλήρη αποκόλληση από την πραγματικότητα και την κοινή λογική. Πρόκειται για ανεύθυνο και δημαγωγικό λαϊκισμό, ανάμεικτο με μεγαλομανή αλαζονεία αυτοδυναμίας, ακόμα και αν χρειαστεί να γίνουν δύο απανωτές εκλογικές αναμετρήσεις, σε συνθήκες πρωτοφανούς οικονομικής κρίσης.
Παράλληλα, ο κ. Σαμαράς διάνθισε την ομιλία του με ισχυρές δόσεις αυταρχισμού, μιλώντας για καλύτερη αστυνόμευση, αλλαγή του δικονομικού πλαισίου, επίσπευση απονομής δικαιοσύνης και αλλαγή του νόμου για τη νομιμοποίηση των ναρκωτικών.
Κατά συνέπεια, τόσο με τα ελάχιστα όσο και με τα μέγιστα κριτήρια που έχουν διατυπωθεί, τόσο από τον Mudde αλλά και από πολλούς άλλους μελετητές, η Νέα Δημοκρατία του κ. Σαμαρά, ανήκει ιδεολογικά και πολιτικά στην ακροδεξιά πολιτική οικογένεια, που από πολλούς ερευνητές αποκαλείται Λαϊκιστική Ριζοσπαστική Δεξιά (Populist Radical Right).
Λαϊκή Δεξιά και Νατιβιστική Ακροδεξιά
Το μεγάλο ερώτημα που προκύπτει, από όσα αναφέρθηκαν ανωτέρω, είναι: Η ιδεολογική μετατόπιση της Νέας Δημοκρατίας από το χώρο της λαϊκής δεξιάς[8] στο χώρο της νατιβιστικής ακροδεξιάς είναι μια πρόσκαιρη, συγκυριακή πολιτική επιλογή, καιροσκοπικού χαρακτήρα, ή μήπως βρισκόμαστε μπροστά σε μια στρατηγική επιλογή, που αλλάζει ριζικά τη θέση της Νέας Δημοκρατίας στο χάρτη των κομματικών οικογενειών;
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν είναι καθόλου εύκολη. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχουν παρατηρηθεί πολλές περιπτώσεις κομμάτων εξουσίας, συντηρητικών αλλά και σοσιαλδημοκρατικών, που συγκυριακά υιοθέτησαν ένα τμήμα της νατιβιστικής ατζέντας, προκειμένου να μην αφήσουν την κυριότητα των θεμάτων της στα ακροδεξιά πολιτικά κόμματα. Το ίδιο θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς και για την Ελλάδα, δεδομένου ότι με την πρόσφατη επιχειρηματολογία του ο Αντώνης Σαμαράς διεμβολίζει από τα δεξιά το ΛΑΟΣ και τον Γιώργο Καρατζαφέρη, αφαιρώντας του ζωτικό χώρο και προσελκύοντας κάποιους από τους βουλευτές του.
Στην παρούσα συγκυρία, όμως, θα μπορούσε να διατυπωθεί και μια άλλη σκέψη. Η Νέα Δημοκρατία και ο Αντώνης Σαμαράς έχοντας προεξοφλήσει τη χρεοκοπία της Ελλάδας και την έξοδο από το ευρώ, προετοιμάζει τη νέα εθνικοπατριωτική αφήγηση για την Ελλάδα της δραχμής. Μια αφήγηση αναζήτησης εχθρών, «ανθελλήνων» που διαρκώς μας επιβουλεύονται. Και όχι μόνον. Στην ομιλία στη ΔΕΘ έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στον εντοπισμό και την καταγγελία των «εσωτερικών εχθρών». Τα αποσπάσματα που ακολουθούν είναι χαρακτηριστικά:
…Η Ιστορία διδάσκεται στα παιδιά μας, χωρίς να καλλιεργεί ούτε την υπερηφάνεια για την Πατρίδα τους, ούτε την κριτική σκέψη. Σαν να διδάσκεται, όχι σε Ελληνόπουλα, αλλά σε... «μαθητευόμενους διεθνιστές» άλλων καιρών και άλλων καθεστώτων! Ακόμα, εξαφανίστηκαν ή υποβαθμίστηκαν από τα σχολικά βιβλία Έλληνες στοχαστές: Όπως ο Παπαδιαμάντης, ο Κωστής Παλαμάς, ο Βιζυινός, ο Παπαντωνίου, ο Θεοτοκάς, ολόκληρη η γενιά του τριάντα... Σαν ένα αόρατο χέρι να έσβησε κάθε αναφορά στην εθνική ίδιο-προσωπεία, στην εθνική παράδοση του τόπου αυτού. Σαν να μη θέλουμε τα παιδιά μας να νιώσουν την Ελληνικότητα και να γίνουν μέτοχοι της Πολιτιστικής μας παράδοσης.
…Και το περιεχόμενο των διδακτικών βιβλίων –όλων των βιβλίων– θα αναθεωρηθεί από επιτροπές που θα λειτουργήσουν υπό την εποπτεία της Ακαδημίας Αθηνών…
…Και κάτι ακόμα: Θα τα καταφέρουμε με τη βοήθεια του Θεού! Γιατί βρισκόμαστε όλοι σήμερα σε Πόλεμο επιβίωσης. Κι όπως ξέρετε, στα χαρακώματα δεν υπάρχουν άθεοι. Όλοι προσεύχονται!…
Άθεοι που δεν προσεύχονται στα χαρακώματα και μαθητευόμενοι διεθνιστές, να ποια είναι η απειλή για την εθνική ιδιοπροσωπεία, την εθνική παράδοση και την Ελληνικότητα, μαζί με τους επίβουλους ξένους. Θα τους αντιμετωπίσουμε, με τη βοήθεια του Θεού, προσευχόμενοι στα χαρακώματα.
Το ποια από τις δυο εκδοχές είναι επικρατέστερη, εκείνη της συγκυριακής ή εκείνη της στρατηγικής επιλογής, είναι πολύ δύσκολο να ειπωθεί. Εάν όμως ισχύει η δεύτερη επιλογή, θα έχουμε για πρώτη φορά στα ευρωπαϊκά δεδομένα ένα ακροδεξιό κόμμα ως κύριο φορέα άσκησης πολιτικής εξουσίας. Υπέρ της δεύτερης εκδοχής συνηγορούν τόσο η ανθρωπογεωγραφία του στενού περί τον Αντώνη Σαμαρά πυρήνα εξουσίας όσο και η εθνικοπατριωτική αφήγηση πολλών υποστηρικτών του στο διαδίκτυο.
Μέχρι σήμερα, η ακροδεξιά κομματική οικογένεια δεν έχει ασκήσει πραγματική πολιτική εξουσία στην Ευρώπη, περιοριζόμενη είτε στην αντιπολίτευση είτε σε θέση ελάσσονα εταίρου κυβερνήσεων συνεργασίας. Η περιορισμένη, μέχρι σήμερα, άσκηση εξουσίας σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο δεν βοηθάει στην εξαγωγή συμπερασμάτων δεδομένου ότι τα ακροδεξιά κόμματα περιορίστηκαν κυρίως σε κινήσεις και αποφάσεις συμβολικού χαρακτήρα, υπέρ των αυτοχθόνων και κατά των εχθρών.
Η ακροδεξιά αντίληψη για τη δημοκρατία και η φιλελεύθερη άποψη περί δημοκρατίας συγκρούονται τόσο θεωρητικά όσο και στην πράξη, με βασική διαφορά ανάμεσά τους τη διάκριση μεταξύ μονισμού και πλουραλισμού: ενώ η ακροδεξιά περί δημοκρατίας αντίληψη «θεωρεί ότι η κοινωνία, ουσιαστικά, είναι ομοιογενής, η φιλελεύθερη δημοκρατία προϋποθέτει κοινωνίες που συγκροτούνται από ομάδες θεμελιακά διαφορετικών ατόμων»[9].
Μια ενδεχόμενη άσκηση πραγματικής εξουσίας στην Ελλάδα από ένα ακροδεξιό κόμμα θα έδινε χρήσιμο εμπειρικό υλικό για τον εάν αυτή η ένταση μονισμού και πλουραλισμού θα κατέληγε ή όχι σε βασική αμφισβήτηση του σκληρού πυρήνα των αρχών της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Προσωπικά, απεύχομαι να συμβεί κάτι τέτοιο, χωρίς καθόλου να το αποκλείω.

[1] Το πλήρες κείμενο της ομιλίας στο site της Νέας Δημοκρατίας, http://www.nd.gr/web//guest/press/-/journal_content/56_INSTANCE_c6UH/36615/762947
[2] Απομαγνητοφώνηση της συνέντευξης τύπου στο site της Νέας Δημοκρατίας, http://www.nd.gr/web//guest/press/-/journal_content/56_INSTANCE_c6UH/36615/765138
[3] Δες σχετικά Cas Mudde, Populist Radical Right Parties in Europe, Cambridge University Press, 2007. Το βιβλίο πρόκειται να κυκλοφορήσει σύντομα στα ελληνικά, από τις εκδόσεις Επίκεντρο.
[4] Ενδεικτικά Καρλ Σμιτ, Η έννοια του Πολιτικού, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2009, Carl Schmitt, Σχετικά με τα τρία είδη νομικής σκέψης, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2009 και Γρηγόρης Ανανιάδης, Ιδέα, απόφαση, πολιτική – τρία δοκίμια για τον Carl Schmitt, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 2006.
[5] Δες Sabrina. P. Ramet (επιμ.), The Radical Right in Central and Eastern Europe since 1989, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania 1999, σελ. 4.
[6] Δες σχετικά, Έλλη Σκοπετέα, Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), Εκδόσεις Γνώση, 1988.
[7] Δες σχετικά, Cas Mudde, The Populist Zeitgeist, στο http://politiki.osf.bg/downloads/1482168992/popzeitgeist.pdf Η παρατήρηση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία για την Ελλάδα, με το λαϊκισμό να είναι η κυρίαρχη ιδεολογία του πολιτικού συστήματος, με ελάχιστα διαλείμματα, από το 1974 και μετά.
[8] Ο Αντώνης Σαμαράς στη συνέντευξη τύπου ανέφερε ότι η ιδεολογία της Νέας Δημοκρατίας είναι ο κοινωνικός φιλελευθερισμός.
[9] Mudde, Populist Radical Right Parties in Europe…